De restauratie van het Antifonarium
U zult zich afvragen, wat is een antifonarium? Een antifonarium is een koorboek dat gebruikt werd door monniken bij het zingen van het getijdengebed. Het wordt daarom ook wel een getijdenboek genoemd. Kasteel de Haar bezit een kolossaal 16e-eeuws Spaans exemplaar, in perkament uiteraard. De gezangen zijn Gregoriaans en staan op vijfregelige muziekbalken. Het boek is bijna een meter hoog en 14 cm dik en telt 110 bladen. Het is niet te tillen.
Baron en barones Van Zuylen van Nijevelt kochten het waarschijnlijk eind 19e eeuw als ‘aankleding’ van het kasteel. In september, als ze traditiegetrouw op het kasteel verbleven en gasten ontvingen, stond het antifonarium te pronk in de Main Hall. Het werd speciaal voor september op een ongekend grote standaard met marmeren voet gepresenteerd. Het is opvallend dat het boek van Spaanse origine is. Wellicht is het tegelijkertijd gekocht met de collectie Spaanse altaarstukken.
De laatste decennia lag het prachtige werk te verstoffen in een torenkamer. De houten en met kalfsleer beklede boekbanden hadden ernstig te lijden gehad van houtworm. Het hele manuscript was beschadigd. Het leer was droog, vuil en gescheurd. Vele bindingen gebroken in de kneep, naaisels ontbraken en de inkt schilferde en liet los.
Sinds september 2024 is het boek in restauratie bij Boekrestauratie De Valk. Er is inmiddels al heel wat werk verricht aan het boek. Het allerleukste vooruitzicht is misschien nog wel dat het gerestaureerde boek in september 2025 zal worden onthuld in de kapel en dat de gezangen dan worden gezongen door studenten van het Haags conservatorium. Houd onze website in de gaten!
Materiële beschrijving
Het enorm grote volume bestaat uit een boekblok van perkamenten vellen die in de rug aan elkaar zijn gezet tot dubbelbladen (folia). De vijftien katernen zijn genaaid op 13 dubbele bindingen van leer. De band bestaat uit houten borden, bekleed met kalfsleer in verschillende delen en versierd met blindstempeling. De kapitalen zijn bestoken van touw rond aluingelooide kernen. De tekst is geschreven met zwarte inkt. Of dit ijzergallusinkt is kan worden onderzocht. Voor de verluchting zijn verschillende tinten watergevoelige pigmenten gebruikt. Er zijn verschillende typen verluchting te onderscheiden. Van de twee sloten aan de voorsnede zijn slechts restanten nog aanwezig. Hetzelfde geldt voor de messing knoppen op de voor- en achterzijde.
De renovatie
Uitgevoerde behandelingen
1. Nemen van schimmelmonsters, deze bleken niet actief te zijn, desinfectie van het handschrift is niet nodig.
2. Documentatie: er zijn foto’s genomen van het handschrift en alle schades.
Het boekblok is gecollationeerd; de katernstructuur is genoteerd evenals de vermelde foliëring en de custodes, zie bijlage I. In een aparte kolom is aangegeven welke folio’s welke schade hebben.
3. Voorzichtig droogreinigen van de band en alle folia waar mogelijk met behulp van een latex spons (‘Smoke-sponge’) en een zachte kwast; verwijderen van stof en oppervlaktevuil. Hierbij bleven gebruiksporen aanwezig.
4. Testen van de gebruikte pigmenten. Deze blijken uiterst watergevoelig te zijn, wat betekent dat de behandeling het gebruik van vocht zoveel mogelijk moet vermijden.
5. Testen van de gebruikte inkten op watergevoeligheid. De inkten blijken minder watergevoelig te zijn. De inkt geeft enigszins af, maar bloedt niet.
6 Testen van de gebruikte inkten met bathophenatroline, een specifieke indicator voor ijzer(II) ionen, aanwezig in ijzergallusinkt. Na het aanbrengen van een druppel demiwater op de inkt, werd een klein stukje filtreerpapier geïmpregneerd met een 0,16% oplossing bathophenatroline op de druppel aangebracht. Het indicatorpapier kleurde niet roze, de aanwijzing dat er geen ijzergallusinkt gebruikt is.
7. Nakijken van de gebuikte inkten en pigmenten en waar deze loslaten consolideren met behulp van de aerosol vernevelaar en Klucel G in ethanol.
8. Conservering van het leer volgens de bijgewerkte ‘Richtlijnen voor de conservering van leren en perkamenten banden’, uit 1996, van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag: meten van de pH, aanbrengen van leerdressing en consolidatie van de beschadigde delen met Klucel G in ethanol.
9. Inspectie van het naaisel en de bindingen. De intentie was om het bestaande naaisel te behouden en waar nodig te verstevigen en aan te vullen. Maar van de dertien dikke leren bindingen blijken er 12 gebroken. Omdat het heel dikke bindingen zijn, nodig om het boek zijn sterkte te geven, is het niet mogelijk deze sterk en mooi te verstevigen. Beter lijkt het om het boek te hernaaien op nieuwe, stevige bindingen, zodat het boek weer een goede ‘ruggengraat’ krijgt die het de benodigde stevigheid geeft tijdens het hanteren. Een bijkomend voordeel van het demonteren van het handschrift is, dat elk blad mooier en gemakkelijker gedigitaliseerd kan worden én dat de hoeken gemakkelijker hersteld kunnen worden.
Nog uit te voeren behandelingen
10. Demonteren van de band en het boekblok
11. Vlakken van vouwen en plooien in de perkamenten bladen door deze licht te bevochtigen met de aerosol benevelaar en daarna onder bezwaar te drogen.
12. Perkamentrestauratie waar nodig met Japans papier in de juiste kleur en dikte, gelijmd met een mix van zuivere tarwestijfsel en Evacon-R, waar nodig kunnen lacunes ingestukt worden met perkament in een bijpassende tint en dikte.
Nog te bespreken: wat te doen met de oude reparaties van perkament en papier.
13. Hernaaien van het boekblok volgens het originele naaischema
14. Behandeling van de houtworm in de beide platten. Lijmen van de breuken in de het houten voorplat. Aanvullen van drie hoeken.
15. Doorrijgen van de nieuwe leren bindingen.
16. Waar nodig de bindingen opnieuw door de houten platkernen rijgen
17. Besteken van twee nieuwe kapitalen, naar voorbeeld van de nog aanwezige fragmenten. De kern van de kapitalen bestaat uit aluingelooid leer.
18. Overlijmen van de rug met stijfsel.
19. Aanbrengen van een nieuwe kalfsleren rug onder het originele leer. Het nieuwe leer wordt bijgekleurd.
20. Consolideren van losse delen van de band en afwerking met op kleur gebracht Japans papier.
Restauratoren
Marijn de Valk
Begeleidingscommissie
Drs. Katrien Timmers, conservator Kasteel de Haar
Joyce van Loon MA, collectiebeheer Kasteel de Haar
Drs. Anetta de Jong, directeur Kasteel de Haar
Prof. dr. Reinier Baarsen, conservator meubilair Rijksmuseum Dr. Paul Rem, senior conservator Paleis het Loo
Drs. Steven Coene, hoofd collecties en presentatie Koninklijke Verzamelingen, DKH
Het antifonarium zoals het in de
Main Hall stond opgesteld in september
Het boek voor behandeling
Zwakke bindingen en kapitaalkern
Detail van de kop van het getijdenboek
Etiket op het achterplat
Voorbeeld van palimpsest,
tekst en noten zijn weggekrast
Testen van kleuren
Testen van de kleuren op watergevoeligheid
