Update 3 van uit het atelier
Restauratie van ‘De Reixach’
januari 2023
Er is nieuws vanuit het atelier waar onze “Tronende Madonna met kind” van Joan Reixach gerestaureerd wordt. Er is hard gewerkt en we delen dan ook graag de laatste bevindingen en nieuwtjes. Scroll snel verder en ontdek de nieuwste ontwikkelingen.
Grijze laag
Onder de vernislaag bevond zich op het verfoppervlak een grijzige, grauwe laag. De samenstelling van deze laag is onderzocht in samenwerking met de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Eerder onderzoek (beschreven in de vorige update) gaf geen uitsluitsel over de samenstelling en oorsprong van deze laag. Aangezien we hier eerst duidelijkheid over wilden hebben voor een besluit te nemen over het verwijderen van de laag, hebben we meer monsters genomen en onderzocht. Uit dit onderzoek is gebleken dat de grijze laag niet origineel is.
In een dwarsdoorsnede uit de mantel van Johannes de Doper (in de bovenste scène) is te zien dat er zich een laag tussen de grijze laag en het verfoppervlak bevindt. In de dwarsdoorsnede is een dikkere roze verflaag zichtbaar, met daarop een transparante, ongepigmenteerde laag. Deze laag fluoresceert bij UV-straling. Bovenop deze laag bevindt zich het grijze laagje dat we in andere monsters ook herkennen. Aangezien deze laag tussen het originele oppervlak en de grijze laag zit, kan de grijze laag dus geen originele vernislaag zijn.
x08, 400x bright field
x08, 400x UV
Er bevindt zich een ongepigmenteerde, transparante laag op de bovenste roze verflaag. Onder UV-straling fluoresceert deze laag. De bovenste, donkere laag is de grijze waas op het oppervlak.
x08, 1000x bright field
x08, 1000x UV
Deze detailfoto’s, gemaakt bij een hogere vergroting, laten zien dat de grijze oppervlaktelaag in een barst in het verfoppervlak is gelopen.
Door het onderzoeken van andere verfmonsters is duidelijk geworden dat de grijze laag is gevormd nadat de verflaag beschadigd is geraakt. Als de grijze laag origineel zou zijn geweest, zou deze samen met de verflaag beschadigd zijn geraakt. Daarnaast was er ook in deze monsters vernis zichtbaar tussen het originele verfoppervlak en de grijze waas, wat nogmaals bevestigt dat deze niet origineel is.
x09, 400x bright field
X09, 400x UV
De bovenste blauwe verflaag is beschadigd en sleets geworden. Het verfoppervlak is opgebroken en grote deeltjes azurite steken uit het oppervlak. Onder UV-straling is te zien dat er vernis in de verflaag is getrokken, tussen de pigmentdeeltjes in. De grijze laag is gevormd bovenop deze beschadigde blauwe verflaag.
FTIR-ATR onderzoek op de dwarsdoorsnedes met de grijze laag erin (uitgevoerd door Dr. Suzan de Groot, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed), heeft aangetoond dat de grijze laag met name bestaat uit gipsdeeltjes. Er is geen proteïne in de grijze laag aangetroffen. Dit bevestigt nogmaals dat het niet om een originele, verouderde eiwitvernis gaat.
Het afnemen van de grijze laag
Na dit verdere onderzoek is, in overleg met de begeleidingscommissie, besloten de grijze laag af te nemen. Uit tests was duidelijk geworden dat dit veilig kon. Het resultaat van deze behandeling is heel mooi: de kleuren worden veel helderder en meer verzadigd. Ook is er sprake van een sterk verbeterde dieptewerking, in de voorstelling bovenin maar ook in de plooival van de gewaden onderin.
Detail roze mantel Johannes de Doper vóór restauratie.
Detail roze mantel Johannes de Doper tijdens afname grijze laag.
Aanbengen nieuwe vernislaag
Na het verwijderen van alle niet originele toevoegingen (zoals de vernislaag, oude retouches en de grijze laag) kan begonnen worden met het opnieuw opbouwen van het schilderij. De eerste stap hierin is het aanbrengen van een nieuwe vernislaag. Deze laag dient om het verfoppervlak een goede glans en verzadiging te geven. Daarnaast fungeert de vernislaag ook als bescherming van het verfoppervlak en als scheiding tussen de originele verflagen en onze toevoegingen. Bijzonder aan dit schilderij is het gebruik van bladgoud. Oorspronkelijk was er een verschil tussen de sterk glanzende vergulde oppervlakken en de zachtere zijdeglans van de verflagen. Om dit verschil te behouden hebben we de vernislaag niet over het bladgoud aangebracht, maar alleen op de verflagen.
Retoucheren
Openstaande naden en diepere lacunes zijn gevuld alvorens te beginnen met het retoucheren. Door het aanbrengen van vullingen is er geen niveauverschil meer zichtbaar tussen het verfoppervlak en de lacunes. Op dit moment zijn we bezig met retoucheren. Dat houdt in dat beschadigingen en vullingen onzichtbaar worden gemaakt door ze dezelfde kleur als de omgeving te geven. We gebruiken hiervoor zeer kleine penseeltjes, waarmee heel precies gestipt kan worden.
Detail voor retoucheren.
Detail tijdens retoucheren.
Detail voor retoucheren.
Detail tijdens retoucheren.
Reversibel
Bij het restaureren van schilderijen wordt gestreefd naar reversibiliteit. Dit houdt in dat de materialen die we nu toevoegen, altijd weer gemakkelijk te verwijderen moeten zijn. Om deze reden werken we met synthetische harsen als vernis en retoucheermedium. Van deze materialen zijn de verouderingseigenschappen onderzocht. Bij veroudering zullen deze materialen niet dusdanig veranderen dat ze verkleuren, instabiel worden of lastig te verwijderen. Ook moet in de toekomst altijd duidelijk te achterhalen zijn welke materialen origineel zijn en welke latere toevoegingen. Als we dezelfde materialen als de kunstenaar zouden gebruiken, zou het na jaren veroudering steeds lastiger worden onderscheid te maken tussen de verschillende materialen. Een schilderij van olieverf wordt dus niet met olieverf geretoucheerd. Daarnaast wordt de gehele behandeling gedocumenteerd in een restauratieverslag, met foto’s van voor, tijdens en na restauratie.
Restauratoren:
Melissa Daugherty MA, PD Res
Marya Albrecht MA, PD Res
Gert van Gerven MA